Dziedziczenie gospodarstwa rolnego po zmarłym bracie

Kto ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe?

Stosownie do ustawowego określenia spadku – czyli art. 922 Kodeksu cywilnego (skrótowo: K.c.) – koszty pogrzebu zalicza się do długów spadku. Wraz ze śmiercią Pani brata doszło do otwarcia spadku po nim (wniosek z art. 924 K.c.), zaś spadek nabywa się wraz ze śmiercią spadkodawcy – w praktyce może to być nawet złożone (zwłaszcza w przypadku sporów między spadkobiercami) – ale ta reguła wskazuje na to, że także Pani (jako jeden z bardzo prawdopodobnych spadkobierców swego brata) ponosi odpowiedzialność za długi spadku, w tym dotyczące zorganizowania pogrzebu (wraz z wybudowaniem stosownego nagrobka). Zwróćmy uwagę również na brzmienie artykułu 1034 K.c.:

„§ 1. Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów.

§ 2. Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów”.

Z uwagi na art. 1030 K.c. („do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Od chwili przyjęcia spadku ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku”) – prawdopodobnie teraz i jeszcze przez jakiś czas odpowiedzialność za długi spadkowe będzie odpowiedzialnością wyłącznie ze spadku, ale warto zwrócić uwagę na określone okoliczności. Mogą się one okazać bardzo ważne w praktyce zwłaszcza w przypadku pojazdu (np. ciągnika), który jest zarejestrowany – „wydział komunikacji” nie przerejestruje ciągnika sprzedanego bez zachowania odpowiednich formalności (o czym niżej). Jeżeli przedmiotowy ciągnik rolniczy nie jest zarejestrowany, to zbycie go może być łatwiejsze – zwłaszcza patrząc z perspektywy nabywcy (bo same konstrukcje prawne przemawiają przeciwko takiemu zbyciu bez zachowania formalności).

Spadek w postaci działającego gospodarstwa rolnego

Jeżeli wchodzące w skład jakiekolwiek spadku gospodarstwo rolne działa, to na ogół potrzebne jest do czasu załatwienia „spraw spadkowych” dokonywanie określonych transakcji – np. zamawianie usług (koszenie kombajnem) lub towarów (paszy dla zwierząt). Często dochodzi do sprzedaży płodów rolnych lub mleka. To powinno być zrozumiałe samo przez się – chociażby dlatego, że zwierzętom trzeba dać jeść, a płody rolne zebrać – choć rzeczywistość pokazuje, że wielu ludzi „miastowych” (w tym sędziów) zachowuje się tak, jakby wsi na oczy nie widzieli. Nawet krótkotrwałe prowadzenie spadkowego gospodarstwa rolnego powinno być przejrzyste pod względem finansowym – by bez problemów (zwłaszcza większych) udało się określić przychody oraz nakłady; w tym koszt pracy ludzkiej (akcentuję to, ponieważ część ludzi zachowuje się tak, jakby darmowa praca ludzi im się należała).

Zobacz również: Notarialne przepisanie domu a spłata rodzeństwa

Sprzedaż składników trwałych gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku

Sprzedawanie składników trwałych gospodarstwa rolnego – ewentualnie poza jakimiś drobiazgami (np. drobnego narzędzia ręcznego) – bez załatwienia formalności należy odradzić; szczególnie dotyczy to wspólności majątku spadkowego (art. 1035 i następne K.c.), w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne. Takim składnikiem trwałym może być ciągnik, również wyrejestrowany. Chodzi o to, że wspólność majątku spadkowego jest szczególnym rodzajem współwłasności (art. 195 i następne K.c.) – według art. 1035 K.c. należy do takiej wspólności odpowiednio (to jest przez analogię) stosować przepisy o współwłasności ułamkowej. Dopiero większość udziałów we współwłasności pozwala na podejmowanie decyzji z zakresu zwykłego zarządu rzeczą wspólną (art. 201 K.c.) – choć częste w praktyce są spory co do granicy między zwykłym zarządem rzeczą wspólną a wymagającymi zgody wszystkich współwłaścicieli sprawami przekraczającymi zwykły zakres zarządu rzeczą wspólną (art. 199 K.c.). Skoro prawdopodobnie Pani udziały w spadku po Pani bracie są mniejsze niż 1/2, to ta okoliczność sama w sobie stoi na przeszkodzie zbyciu przez Panią wchodzącego w skład spadku pojazdu (nawet wyrejestrowanego). Dobra wiara (art. 7 K.c.) nabywcy mogłaby chronić nabycie przez niego jakiegoś składnika spadku, ale i tak należałoby – zwłaszcza w sytuacji spornej (a Pani zna swą rodzinę) – liczyć się z problemami (niekiedy występują nawet obwinienia z zakresu prawa karnego).

Sprzedaż składników spadku

Dla sprzedawania składników spadku (zwłaszcza przed stwierdzeniem nabycia spadku) potrzebna jest zgoda „sądu spadku”, którym na ogół jest sąd rejonowy właściwy dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Na ogół sprzedaży składników spadku dokonuje kurator spadku – art. 666 i następne Kodeksu postępowania cywilnego – na polecenie „sądu spadku” (art. 668).

Skoro Pani jest najprawdopodobniej jednym ze spadkobierców swego brata, to również Panią (odpowiednio do udziałów w spadku) obciąża dług spadku, jakim jest koszt pogrzebu. Akcentuję to, by udało uniknąć się nieporozumień – należy wszystko dokładnie policzyć.

Pani może przysługiwać niezależnie od spadku roszczenie o rozliczenie czynionych przez Panią na rzecz Pani Brata nakładów o charakterze alimentacyjnym. Takie roszczenie ustawodawca przewidział w art. 140 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (skrótowo: K.r.io.). Roszczenie to przedawnia się po trzech latach (a alimentacja na ogół rozliczana jest w okresach miesięcznych), więc – zwłaszcza w przypadku nieporozumień – proponuję pozostałych potencjalnych dłużników zawezwać do próby ugodowej (za pośrednictwem sądu rejonowego); takie wezwanie (obłożone niską opłatą sądową), między innymi, przerywa bieg przedawnienia roszczeń (art. 123 K.c.). Przede wszystkim alimentacja (art. 128 i następne K.r.io.) na rzecz Pani obciążała – w przedstawionej sytuacji – jego Rodzeństwo (w tym Panią), bo na ogół obowiązek alimentacyjny związany jest ze stopniem pokrewieństwa (art. 128 K.r.io., art. 131 K.r.io.). Jeżeli określone rzeczy (np. lekarstwa) dla swego brata Pani kupowała i nie otrzymała od niego zwrotu kosztów, to takie wydatki mogą wchodzić w skład długów spadku.

Dziedziczenie po bezdzietnym bracie

Jeżeli Pani brat nie pozostawił testamentu (art. 941 i następne K.c.), to – z uwagi na art. 926 K.c. – ma miejsce po nim dziedziczenie ustawowe (art. 931 i następne K.c.); proponuję uważnie zapoznać się z przepisami (np. przy pomocy niżej wspomnianej sejmowej bazy danych) i zestawić z nimi sytuację związaną ze dziedziczenie po Pani Bracie. Przedstawiona przez Panią sytuacja wskazuje na to, że dziedziczenie ustawowe po Pani bracie ma miejsce na podstawie przepisów zawartych w art. 932 K.c., który stanowi:

„§ 1. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.

§ 2. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku.

§ 3. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.

§ 4. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.

§ 5. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

§ 6. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku”.

Jak potwierdzić nabycie spadku?

Pani brat miał troje rodzeństwa. Dwoje go przeżyło, więc te dwie osoby (w tym Pani) dziedziczą z ustawy po 1/3, zaś dzieci jego zmarłej przed nim siostry po połowie (czyli po 1/2) dziedziczą pozostałą 1/3. Przy sprowadzaniu do wspólnego mianownika można uzyskać ułamki: 2/6 (dla Pani i dla Pani brata) oraz 1/6 (dla każdego z dzieci Pani zmarłej siostry). Wnioskując o stwierdzenie nabycia spadku na drodze sądowej lub uzgadniając sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza, należałoby wskazać wszystkich spadkobierców (w przypadku aktu poświadczenia wymagana jest także zgoda wszystkich spadkobierców). Proponuję zapytać (w sądzie lub w kancelarii notarialnej) o zakres wymaganych dokumentów (zwłaszcza odpisów aktów stanu cywilnego); podstawą jest odpis zgonu spadkodawcy, oczywistością wydają się odpisy aktów urodzenia spadkobierców (choć w przypadku Pani Siostrzeńców mogą być potrzebne jeszcze inne dokumenty, w celu wykazania ich pokrewieństwa ze spadkodawcą) – niekiedy składa się inne dokumenty (dziwne wydają się odpisy aktów małżeństwa spadkobierców, zwłaszcza w przypadku dziedziczenia ustawowego).

Reguły ogólne z zakresu dziedziczenia ustawowego mają odpowiednie zastosowanie także w przypadku dziedziczenia gospodarstw rolnych (art. 1058 i następne K.c.0. Artykuł 1058 K.c. brzmi: „Do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających księgi niniejszej ze zmianami wynikającymi z przepisów poniższych”. Należy brać pod uwagę ustawowe określenie gospodarstwa rolnego – to jest treść artykułu 553 K.c.: „Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”. Część spadku (art. 922 K.c.) po Pani bracie nie zalicza się do gospodarstwa rolnego; w tym, być może, nieruchomość w mieście, ale od jej położenia ważniejszy może być sposób zagospodarowania (według ewidencji gruntów i budynków faktycznie) – proszę pozwolić na przykład: nieco ponad rok temu zauważyłem ściernisko tuż obok centrum bardzo popularnego kurortu.

Dziedziczenie gospodarstwa rolnego

W stosowaniu prawa od „uważania” ważniejsze powinny być przepisy prawne. Te jednak (często z uwagi na niską jakość prac legislacyjnych) utrudniają stosowanie prawa. Nadal w Kodeksie cywilnym jest art. 1059 – następującej treści:

„Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy”.

Udostępniana w sejmowej bazie danych wersja K.c. taki oto zawiera przypis do artykułu 1059 K.c.: „Utracił moc z dniem 14 lutego 2001 r. w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od dnia 14 lutego 2001 r., na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., sygn. akt P. 4/99 (Dz. U. poz. 91)”. Wcześniej ta adnotacja nie budziła wątpliwości. W poprzednich miesiącach bardzo nagłośnione przez media zostały prace legislacyjne w sprawie obrotu ziemią rolną. Te prace zaowocowały ustawą z dnia 14 kwietnia 2016 r., w której zawarto wiele przepisów nowelizujących ustawę o kształtowaniu ustroju rolnego (chodzi o ustawę z 2003 r.) oraz Kodeks cywilny. Szczegółowe omawianie tamtych przepisów wykracza poza zakres Pani pytania głównego, ale trzeba o nich wspomnieć ogólnie, bo ustawa sprzed 4 miesięcy może mieć wpływ także na dziedziczenie gospodarstw rolnych, a nie „tylko” na dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne.

Istota możliwych wątpliwości interpretacyjnych wiąże się z tym, że w odnośne ustawie z dnia 14 kwietnia 2016 r. znowelizowano, między innymi, przepisy K.c. o dziale spadku – chodzi o odesłania do przepisów o zniesieniu współwłasności (zwłaszcza do art. 214 K.c.), a więc tym samym odesłania do ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego. Czy pozostawienie artykułu 1059 K.c. było przejawem zaakceptowania ww. wyroku Trybunału Konstytucyjnego (według którego art. 1059 K.c. nie ma zastosowania do spadków otwartych po owym wyroku), czy też wolą ustawodawcy było „odżycie” artykułu 1059 K.c., który był zredagowany głównie z myślą o dzieciach spadkodawcy? Prawdopodobnie do dziedziczenia po Pani bracie gospodarstwa rolnego mają zastosowanie wyłącznie reguły ogólne, choć nie można wykluczyć odmiennej wykładni. Być może nawet wątpliwości w tym zakresie przyczynią się do zadawania pytań prawnych Sądowi Najwyższemu lub do zmian legislacyjnych (oby właściwych i jednocześnie precyzyjnych). Za to nowe przepisy (w tym wchodzące w skład ustawy o kształtowania ustroju rolnego) mogą mieć zastosowanie do działu spadku – w zakresie dotyczącym gospodarstwa rolnego; Pani nie pytała o dział spadku, więc tylko to sygnalizuję, a ponadto do czasu dokonywania działu spadku przepisy prawne mogą ulec zmianie.

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.