• Data: 2024-08-07 • Autor: Eliza Rumowska
Około 15 lat temu rodzice oddali mojemu bratu gospodarstwo rolne. Miał on kontynuować działalność rolniczą. Niestety brat nie zbyt dobrze radził sobie w gospodarstwie i ostatecznie opuścił je, wyjeżdżając na stałe za granicę. Nie ma zamiaru wrócić. Rok po jego wyjeździe tata ciężko zachorował. Brat w ogóle nie interesował się opieką nad rodzicem, nawet nie dzwonił. Po śmierci taty również nie wrócił. Czy mam jakąkolwiek możliwość upomnienia się o część spadku? Jest nas pięcioro rodzeństwa, a brat jako jedyny otrzymał cały majątek rodziców.
Dochodzenie jakichkolwiek praw w związku z gospodarstwem rolnym ma dwojaki charakter i zależy od tego, czy:
Aby to jednoznacznie rozstrzygnąć, należałoby zapoznać się z treścią aktu notarialnego przekazania gospodarstwa Pańskiemu bratu.
Jednak od razu muszę zaznaczyć, że spłacie z tytułu spadku podlegają tylko darowizny, ale także pod określonymi warunkami. Kodeks cywilny stanowi:
„Art. 993. [Ustalanie wysokości zachowku]
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Art. 994. [Darowizny niepodlegające zaliczeniu]
§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Art. 995. [Wartość przedmiotu darowizny]
§ 1. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
§ 2. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Art. 996. [Darowizna na rzecz uprawnionego do zachowku]
Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.
Art. 997. [Koszty wychowania i wykształcenia]
Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Art. 998. [Ograniczenie odpowiedzialności za zapisy i polecenia]
§ 1. Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.
§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy zapis zwykły na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Art. 999. [Ograniczenie odpowiedzialności uprawnionego do zachowku]
Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Art. 9991. [Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za zachowek]
§ 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
§ 2. Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.
§ 3. Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.
§ 4. Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych.
Art. 1000. [Odpowiedzialność obdarowanego za zachowek]
§ 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
§ 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
§ 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Art. 1001. [Odpowiedzialność obdarowanych]
Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność stosownie do przepisów artykułu poprzedzającego tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.
Art. 1002. [Dziedziczenie roszczenia o zachowek]
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Art. 1003. [Stosunkowe zmniejszenie zapisów i poleceń]
Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń.
Art. 1004. [Zakres zmniejszenia zapisów i poleceń]
§ 1. Zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń następuje w stosunku do ich wartości, chyba że z treści testamentu wynika odmienna wola spadkodawcy.
§ 2. W razie zmniejszenia zapisu zwykłego obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu.
Art. 1005. [Zmniejszenie zapisów i poleceń uprawnionego do zachowku]
§ 1. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek.
§ 2. Jeżeli zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku, zapis zwykły uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Art. 1006. [Żądanie całkowitego wykonania zapisu za zapłatą]
Jeżeli zmniejszeniu podlega zapis zwykły, którego przedmiot nie da się podzielić bez istotnej zmiany lub bez znacznego zmniejszenia wartości, zapisobierca może żądać całkowitego wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną.
Art. 1007. [Przedawnienie roszczeń z zachowku]
§ 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
§ 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.”
Najważniejsze, aby jednoznacznie ustalił Pan, na podstawie jakiego tytułu brat stał się właścicielem gospodarstwa. Jeśli była to darowizna, należałoby następnie sprawdzić, czy podlega ona zaliczeniu, czy też nie. Jeżeli jednak w treści umowy jest ewidentnie wskazane, że było to przekazanie w zamian za świadczenia KRUS – nie zalicza się tego do masy spadkowej.
Tu podam, że zgodnie z uchwałą SN z dnia 21 czerwca 2012 r., sygn. akt III CZP 29/12: „Przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (j.t. Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.)”.
Gdyby zatem umowa była umową przekazania gospodarstwa rolnego, nie umową darowizny, nie mógłby Pan żądać zachowku.
W tym momencie zachowek to w zasadzie jedyna forma rekompensaty za to, że nie uzyskał Pan nic ze spadku z uwagi na przekazanie całości majątku rodzica przed śmiercią. Ojciec, z tego, co Pan podaje, nie zdecydował się bowiem na odwołanie darowizny mimo zachowania brata, nie poczynił żadnych kroków w związku z jego zachowaniem, które Pan opisuje – można więc domniemywać, że mimo wszystko jego wolą było, by majątek pozostał własnością jedynie brata.
Zobacz również: Kara za brak opieki nad rodzicami
Zachowku może Pan żądać, jeśli od otwarcia spadku (śmierci taty; nie podaje Pan, by tata sporządził testament) nie upłynął jeszcze termin 5 lat – tylko bowiem w tak oznaczonym terminie będzie Pan mógł uzyskać należną kwotę. Nie podaje Pan, kiedy ojciec zmarł. Jeśli upłynęło więcej niż 5 lat (a z treści pytania wynika, że tak właśnie może być), niestety aktualnie nie będzie Pan mógł już skutecznie zażądać zachowku.
Podaje Pan, że tata miał pięcioro dzieci, nie podaje Pan, czy mama żyła jeszcze w chwili śmierci taty. Jeśli tak, zgodnie z art. 931 K.c., mama odziedziczyła 1/4 majątku spadkowego, Pan i rodzeństwo – po 1/5 z 3/4 , tj. po 3/20. Skoro według art. 991 § 1 K.c. jeśli nie był Pan niezdolny do pracy albo małoletni, zachowek przysługuje Panu w wysokości połowy wartości udziału spadkowego. Zatem mógłby Pan zażądać zachowku w wysokości 3/40 wartości majątku ojca przekazanego bratu (według stanu z chwili dokonania darowizny i według cen z chwili ustalania wartości zachowku). Jeśli mama nie żyła już w chwili śmierci taty – byłaby to 1/2 z 1/5, tj. 1/10 wartości majątku ojca przekazanego bratu umową darowizny. Inną kwestią pozostaje praktyczna możliwość przeprowadzenia postępowania sądowego, jeśli brat przebywa za granicą i Państwo nie znają jego adresu.
Podejrzewam jednak, że termin pięcioletni upłynął. Jak Pan podaje, brat już od 15 lat pozostaje zagranicą i nie zamierza wrócić. Jeśli brat nie włada gospodarstwem – porzucił je, nie wykonuje uprawnień właścicielskich, nie oddał Państwu gospodarstwa w dzierżawę itd., i tak samo będzie zachowywał się przez następne 15 lat, osoba, która objęła gospodarstwo we władanie i zachowuje się jak jego właściciel (w pewnych wypadkach z założeniem, że to rolnik indywidualny), będzie mogła żądać stwierdzenia zasiedzenia nieruchomości na jej rzecz. Zgodnie z art. 172 K.c.:
„Art. 172. § 1. Posiadacz nieruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie).
§ 2. Po upływie lat trzydziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze.
§ 3. Nabyć nieruchomość rolną w rozumieniu przepisów ustawy, o której mowa w art. 166 § 3, przez zasiedzenie może jedynie rolnik indywidualny w rozumieniu przepisów tej ustawy, jeżeli - ustalona zgodnie z przepisami art. 5 ust. 2 i 3 tej ustawy - powierzchnia nabywanej nieruchomości rolnej wraz z nieruchomościami rolnymi stanowiącymi jego własność nie przekroczy 300 ha użytków rolnych.”
Dla stwierdzenia, czy w Państwa przypadku zasiedzenie byłoby możliwe, musiałabym dokładniej poznać sytuację aktualnego władania nieruchomością.
Nadmienię także, że jeśli mama, która także przekazała swój majątek, jeszcze żyje, może ona zastanowić się nad ewentualnym odwołaniem darowizny na rzecz brata (por. art. 898 K.c.), by ponownie móc zadysponować udziałem w gospodarstwie, który należał do niej. Przesłanki odwołania darowizny są wąsko określone („rażąca niewdzięczność”), stąd dla analizy zaistnienia możliwości odwołania darowizny także musiałabym dokładniej poznać stan faktyczny i zachowanie brata wobec mamy.
Zobacz również: Darowizna gospodarstwa rolnego a zachowek dla rodzeństwa
Rodzeństwo rozdzielone darowizną. Rodzice mają czterech synów i postanowili przekazać gospodarstwo najstarszemu z nich, Piotrowi, w formie darowizny. Piotr od lat pomagał w prowadzeniu gospodarstwa i wydawało się naturalne, że to on będzie kontynuował tradycję rodzinną. Pozostali bracia zgodzili się na taki podział, ponieważ Piotr zobowiązał się do opieki nad rodzicami na starość. Po kilku latach Piotr wyjechał za granicę, zostawiając gospodarstwo zaniedbane. Rodzice zmarli, a młodsi bracia zaczęli domagać się zachowku, argumentując, że Piotr nie wywiązał się z obietnic, które były podstawą przekazania mu gospodarstwa. Sąd musiał rozstrzygnąć, czy darowizna była obciążona obowiązkiem opieki, a jeśli tak, to czy Piotr go naruszył na tyle, by umożliwić pozostałym braciom domaganie się zachowku. Po analizie aktu notarialnego i dowodów na brak zaangażowania Piotra w opiekę nad rodzicami, sąd zdecydował, że darowizna nie została właściwie zrealizowana. Pozostali bracia otrzymali prawo do częściowego zachowku, co wymusiło na Piotrze spłatę braci z wartości gospodarstwa.
Opuszczone gospodarstwo i walka o zasiedzenie. Anna jest jedyną córką w rodzinie, która posiada gospodarstwo rolne. Rodzice przekazali je jej starszemu bratu, Michałowi, w zamian za emeryturę z KRUS. Michał jednak po kilku latach wyjechał do miasta i przestał interesować się ziemią, a Anna z mężem zaczęli uprawiać gospodarstwo, traktując je jak swoje. Michał, będąc formalnym właścicielem, nie chce zrezygnować z prawa do gospodarstwa, mimo że od lat nie zajmuje się nim. Anna chce jednak formalnie przejąć gospodarstwo i rozpocząć procedurę zasiedzenia, ale obawia się, że brat może to utrudniać, odwiedzając nieruchomość raz na kilka lat. Anna skonsultowała się z prawnikiem, który doradził jej, aby dokumentowała wszelkie działania związane z utrzymaniem gospodarstwa. Po 30 latach nieprzerwanego posiadania, Anna będzie mogła wystąpić do sądu o stwierdzenie zasiedzenia, chyba że Michał wcześniej podejmie kroki prawne w celu odzyskania gospodarstwa. Aby przyspieszyć proces, Anna stara się uzyskać zgodę Michała na formalne przekazanie jej własności.
Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności. Rodzice przekazali gospodarstwo swojemu synowi, Janowi, w formie darowizny. Jan obiecał, że będzie dbał o rodziców i gospodarstwo, jednak po kilku latach przestał się nimi interesować i skupił się na swojej karierze zawodowej w mieście. Rodzice, pozostawieni bez wsparcia, czują się zdradzeni. Jan odmawia powrotu na gospodarstwo, a rodzice zastanawiają się nad odwołaniem darowizny z powodu rażącej niewdzięczności. Mają jednak wątpliwości, czy zachowanie Jana wystarczy do takiego kroku, i nie chcą pogarszać relacji rodzinnych. Rodzice skontaktowali się z prawnikiem, który wyjaśnił, że odwołanie darowizny jest możliwe, ale wymaga udowodnienia rażącej niewdzięczności, takiej jak zaniedbanie rodziców. Po wielu próbach mediacji, Jan zgodził się na częściowy zwrot gospodarstwa na rzecz rodziców, aby uniknąć długotrwałego sporu sądowego.
Przekazanie gospodarstwa rolnego jednemu z rodzeństwa może prowadzić do konfliktów, zwłaszcza jeśli obdarowany nie wywiązuje się z zobowiązań wobec rodziny. W takich sytuacjach pozostałe rodzeństwo może rozważać dochodzenie swoich praw, takich jak zachowek, zwłaszcza gdy darowizna nie spełnia warunków umowy. Zrozumienie przepisów prawnych dotyczących dziedziczenia i darowizn jest kluczowe, aby skutecznie chronić swoje interesy i unikać długotrwałych sporów sądowych.
Oferujemy profesjonalne porady prawne online oraz pomoc w sporządzaniu pism dotyczących spraw spadkowych, w tym dochodzenia zachowku i rozwiązywania konfliktów rodzinnych związanych z przekazaniem majątku. Skontaktuj się z nami, aby uzyskać wsparcie prawne dopasowane do Twojej sytuacji. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników - Dz.U. 1991 nr 7 poz. 24
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Eliza Rumowska
Absolwentka Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego prawniczka. Specjalizuje się w prawie cywilnym, zwłaszcza w prawie konsumenckim (reklamacje, gwarancje itp.). Z serwisem ePorady24 związana od początku jego istnienia, obecnie udziela porad w najbardziej złożonych sprawach. W swej wieloletniej karierze pracowała jako powiatowy rzecznik konsumentów, sekretarz gminy, inspektor ds. kredytów oraz radca w TP SA. Od 2008 r. prowadzi własne biuro prawne, jako prokurent obsługuje trzy spółki prawa handlowego, współpracuje z samorządem terytorialnym przy realizacji programów dotowanych z UE.
Zapytaj prawnika
