Przekazanie gospodarstwa rolnego a brak opieki nad rodzicem

Pani Elwira napisała do nas zaniepokojona sytuacją jej mamy. Przed wielu laty jej rodzice zapisali gospodarstwo rolne wraz z budynkami zamężnej córce, siostrze pani Elwiry. W akcie notarialnym zawarto zapis, że rodzice do końca życia mają zapewnione zamieszkiwanie (pokój z kuchnią z dostępem do wspólnej łazienki i wspólnego wejścia do budynku) oraz opiekę. Szybko się okazało, że na opiekę córki nie mogli liczyć, ale dopóki byli razem, jakoś sobie radzili. Tato zmarł przed 10 laty i mama została sama. Pomaga jej w miarę możliwości tylko wnuczek (syn niewdzięcznej siostry), ale z tego powodu też ma problemy. Starsza pani obecnie ledwo się porusza, jest osobą schorowaną i wykończoną psychicznie. Pani Elwira mieszka daleko i zabiera mamę do siebie, ale już są problemy z podróżą. Poza tym starsza pani nie chce u niej zostać na stale, bo tam, gdzie dom, tam też groby jej najbliższych. Zwierzyła się córce, że ostatnio w nocy bardzo źle się poczuła, nie mogła wstać, a jak zawsze była sama. Pani Elwira pyta, czy w takiej sytuacji jej mama może zmienić zapis aktu notarialnego i używaną przez nią część domu zapisać wnuczkowi, który jest kawalerem i mógłby z nią zamieszkać. Obecnie jest to niemożliwe. Co pani Elwira i jej siostrzeniec mogą zrobić, aby starsza pani miała godną opiekę? Pani Elwira stanowczo stwierdza, że z siostrą nie da się porozumieć.

Wydziedziczenie dziecka w testamencie 

W tej przykrej sytuacji rodzinnej należałoby podzielić możliwe do przeprowadzenia czynności na takie, które dadzą się (przynajmniej z dużym prawdopodobieństwem) zrealizować dość szybko, oraz na takie, które mogą wiązać się z problemami (np. z postępowaniem cywilnym), a więc trzeba liczyć się z dłuższą perspektywą czasową.

Jest jedno zagadnienie prawne, w którym mama pani Elwiry będzie nie do zastąpienia. Mam na uwadze sporządzenie testamentu – art. 941 Kodeksu cywilnego (K.c.). Starsza pani mogłaby wyrazić swą ostatnią wolę – zwłaszcza w zakresie spraw majątkowych – czyli rozrządzić swym majątkiem na wypadek śmierci. Takie sformułowanie może się wydać zaskakujące, zwłaszcza z uwagi na „przepisanie majątku”, ale warto wiedzieć, że testament może ograniczać się do wydziedziczenia określonej osoby (art. 1008 i następne K.c.). Prawnie skuteczne wydziedziczenie oznacza pozbawienie danej osoby uprawnień do zachowku (art. 991 i następne K.c.); dlatego wydziedziczenie (w jego prawnym rozumieniu) może odnosić się do osób (nawet potencjalnie) uprawnionych z tytułu zachowku (art. 991 K.c.). Dokonanie wydziedziczenia swojej niewdzięcznej córki przez starszą panią mogłoby mieć znaczenie również wówczas, gdyby spór prawny (np. proces majątkowy) trwał tak długo, że seniorka zmarłaby przed jego zakończeniem.

Stan zdrowia oraz wiek mamy pani Elwiry skłaniają do wniosku, że zapewne – w przypadku różnych (nawet wielu) starań – będzie ją reprezentował jej przedstawiciel. Byłoby dobrze, gdyby starsza pani udzieliła pełnomocnictwa (art. 98 i następne K.c.) być może pani Elwirze lub wspomnianemu wnukowi; w grę może wchodzić udzielenie więcej niż jednego pełnomocnictwa (jednocześnie można mieć paru pełnomocników).

Zobacz również: Wniosek o wypłatę niezrealizowanych świadczeń po osobie zmarłej

Reprezentowanie osoby niedołężnej z powodu podeszłego wieku

Są sprawy, w których zapewne faktycznie aktywne będą inne osoby, czyli tu pani Elwira i wspomniany wnuk. Jeżeli starsza pani udzieli jednej z tych osób (lub obojgu) pełnomocnictwa, to łatwiej będzie przystąpić do jej reprezentowania. Oczywiście, w grę mogłoby wchodzić zawnioskowanie do sądu (w praktyce: do odpowiedniego wydziału sądu rejonowego) o ustanowienie dla starszej pani (jako osoby niepełnosprawnej) kuratora na podstawie artykułu 183 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.), który stanowi:

„§ 1. Dla osoby niepełnosprawnej ustanawia się kuratora, jeżeli osoba ta potrzebuje pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju lub do załatwienia poszczególnej sprawy. Zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy.

§ 2. Kuratelę uchyla się na żądanie osoby niepełnosprawnej, dla której była ustanowiona.”

Postępowanie sądowe (również z wniosku o ustanowienie ww. kuratora) trochę trwa. Znacznie prostsze i znacznie szybsze mogłoby być skorzystanie z usług notarialnych. Notariusze mogą dokonywać czynności notarialnych również poza kancelarią, ale to wiąże się z dodatkowymi kosztami. Ze względu na potrzebę zachowania dyskrecji, właściwe byłoby dokonanie czynności notarialnych poza miejscem stałego zamieszkania starszej pani (niekoniecznie w kancelarii notarialnej).

Testament (art. 941 i następne K.c.) można sporządzić w różnych formach. Dla udzielenia pełnomocnictwa wymagana jest forma pisemna. Skoro siostra pani Elwiry zachowuje się w sposób niegodny, należałoby zadbać o to, by sporządzenie testamentu oraz ustanowienie pełnomocnika (pełnomocników) przez starszą panią było nie do podważenia (np. z powodu poddawania w wątpliwość autentyczności podpisu). Forma z podpisem oficjalnie (np. notarialnie) poświadczonym lub forma aktu notarialnego zazwyczaj poważnie utrudniają podważanie tak sporządzonych dokumentów.

Zobacz również: Jak przepisać dom bez prawa do zachowku?

Zmiana umowy przenoszącej prawo własności nieruchomości

Samodzielna zmiana umów jest wykluczona. Ponadto grunty (wraz z budynkami) mają właściciela – albo współwłaścicieli (co warto sprawdzić). Osoby trzecie (w tym poprzedni właściciele) są wyłączeni od podejmowania decyzji w sprawie cudzych rzeczy (np. nieruchomości), to jest oczywiste w świetle treści artykułu 140 K.c.: „W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą”. Mama pani Elwiry może – samodzielnie lub z pomocą (np. pełnomocnika) – składać własne oświadczenia woli, ale wykluczone jest samodzielne zmienianie umów. Sugerowana przez panią Elwirę „zmiana aktu notarialnego” również byłaby wykluczona – możliwe byłoby ugodowe rozwiązanie problemów (art. 917, art. 918 K.c.); dotycząca nieruchomości ugoda powinna zostać sporządzona w formie aktu notarialnego (art. 158 K.c.). Pytanie, czy w zaistniałej sytuacji można liczyć na ugodę.

Zadaniem osoby rzeczywiście życzliwej starszej pani będzie sprawdzenie sytuacji oraz kontakt z odpowiednimi instytucjami.

Proponuję zacząć od sprawdzania stanu odpowiednich ksiąg wieczystych. „Zapisanie” czegoś (np. gospodarstwa rolnego) to zwrot ogólny – najczęściej oznacza on przejście prawa własności na kogoś innego, ale różne są podstawy zmiany właściciela. Trzeba dokładnie ustalić, jaka umowa została zawarta między rodzicami a siostrą pani Elwiry; zapewne będzie to możliwe przy pomocy księgi wieczystej lub kopii (odpisu) właściwego aktu notarialnego. Jeżeli rzeczywiście została ustanowiona służebność (zapewne na rzecz obojga rodziców), to warto sprawdzić, czy taką służebność ujawniono we właściwej księdze wieczystej – jeśli nie, to należy doprowadzić do możliwie jak najszybszego wpisania służebności do księgi wieczystej (o co może zawnioskować starsza pani), powołując się na odpowiedni dokument (zapewne na akt notarialny sprzed lat).

Zobacz również: Czy darowizna podlega podziałowi majątku?

Czy można odwołać darowiznę?

Rodzaj zawartej przed laty umowy jest bardzo ważny. Darowizna (art. 888 K.c.) znacząco różni się od innych umów, przykładowo od: dożywocia (art. 908 i następne K.c.) lub różnych „umów rolniczych”.

Umowa darowizny mogłaby dać określonym osobom (art. 991 K.c.) – aktualnie w związku z dziedziczeniem po tacie pani Elwiry – możliwość formułowania roszczeń z tytułu zachowku (art. 991 i następne K.c.); mogłaby, ale bardzo wiele zależy od obliczeń (art. 993 i następne K.c.). Umowa dożywocia najczęściej wyklucza możliwość dochodzenia zachowku. „Umowy rolnicze” (na przestrzeni lat zmieniały się szczegóły) zazwyczaj również nie dają szans na domaganie się zachowku.

Jeżeli przed laty dokonano darowizny, to mama pani Elwiry mogłaby złożyć pisemne oświadczenie o odwołaniu darowizny (art. 898 i następne K.c.) z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanej, czyli córki. W pisemnym oświadczeniu o odwołaniu darowizny – zazwyczaj wysyłanym listem poleconym (przydaje się opcja „za zwrotnym potwierdzeniem odbioru”) – należy wyznaczyć adresatowi czas dokonania zwrotu przedmiotu darowizny (niekiedy rozwiązuje się umowę, np. częściowo). Umowa dożywocia mogłaby być na wniosek dożywotnika (mamy pani Elwiry) rozwiązana albo mama mogłaby domagać się renty (z powodu lekceważenia jej uprawnień z tytułu takowej umowy). Niekiedy można żądać rozwiązania „umowy rolniczej”, np. z powodu rażącej niewdzięczności nabywcy gospodarstwa rolnego lub na podstawie zasad współżycia społecznego.

Rażąca niewdzięczność przyczyną odwołania darowizny

Przyjmijmy, że przed laty zawarto umowę darowizny. W takim razie naganne (a zwłaszcza szczególnie naganne) zachowanie , np.: przejawy znieczulicy lub odmowa pomocy w poważnej potrzebie, obdarowanej mogłoby być podstawą złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny. Odmowa zastosowania się przez adresata do żądania zwrotu przedmiotu darowizny może skutkować sprawą sądową między stronami (niekiedy przyjmuje się, że samo wytoczenie takiego powództwa jest równoznaczne z oświadczeniem o odwołaniu darowizny, ale przecież można działać „krok po kroku”).

Niezależnie od możliwości odwołania darowizny, proszę pamiętać o brzmieniu artykułu 8957 K.c.: „Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczyć darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia”. Zwiększone potrzeby (np. opiekuńcze) starszej pani mogą uzasadniać zażądanie takiego wsparcia na jej rzecz.

Obowiązek alimentacyjny względem rodzica

Zacytowany w tym akapicie przepis K.c. należy uznać za podstawę do modyfikacji w praktyce obowiązku alimentacyjnego na rzecz mamy pani Elwiry – opartego na artykułach K.r.o. (od 128 do 144¹). Warto o tym przepisie pamiętać, gdyby ktoś z rodziny starszej pani wystąpił na drogę sądową o alimenty na jej rzecz; należałoby wskazywać na szczególny obowiązek wsparcia, związany z umową darowizny (nieco odmiennie przedstawia się to w przypadku innych umów, np. dożywocia).

W różnych postępowaniach prawnych bardzo przydają się dowody – zazwyczaj tym bardziej, im więcej jest wątpliwości (np. z uwagi na rzeczywistą sporność sprawy). Tak jest nie tylko w postępowaniach karnych i administracyjnych, ale również w przypadku spraw cywilnych. Należy pamiętać o prawnym obowiązku udowodnienia faktów (okoliczności), z których wywodzi się skutki prawne – art. 6 K.c., art. 232 Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.). Spore znaczenie dowodowe mają dokumenty (art. 74 K.c., art. 244 i następne K.p.c.) – różnorodne: nie tylko akty notarialne, ale również materiały policyjne lub akta „opieki społecznej”.

Jeżeli starsza pani znajdzie się bez odpowiedniej pieczy, to niezwłocznie należałoby powiadomić instytucję interwencyjną, np. pogotowie ratunkowe, „opiekę społeczną”, centrum interwencji kryzysowej (zazwyczaj działające na szczeblu powiatowym), w niektórych przypadkach policję. Osoby kierownicze z „opieki społecznej” (jak również dyrektorzy domów opieki społecznej) mają uprawnienie występować z powództwami o alimenty na rzecz osób potrzebujących. Może dojść do zorganizowania pomocy – przez różne podmioty (nie tylko przez „opiekę społeczną”). Odpowiednio częsta obecność osób trzecich potrafi dyscyplinować ludzi – również w zakresie właściwego zachowania „za drzwiami własnego domu”. Chodzi nie tylko o wywiady środowiskowe „opieki społecznej”, ale również o kontakt z ludźmi. Regularne – zazwyczaj comiesięczne (w pierwsze piątki miesiąca) – odwiedziny księdza z parafii, wizyty osób z kółka różańcowego, odwiedziny rodzinne lub koleżeńskie mogą motywować do właściwych zachowań; chociażby z uwagi na to, co wyrażono w tytule brytyjskiego filmu: „Co ludzie powiedzą?”.

Uchylanie się od obowiązku opieki nad osobą bliską

W poważniejszych sytuacjach zasadne może być powiadomienie organów ścigania (np. prokuratury) o traktowaniu starszej pani przez osoby zamieszkujące w tym samym domu. Chodzi głównie o związek różnych nagannych zachowań z treścią artykułu 209 Kodeksu karnego:

„§ 1. Kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego.

§ 3. Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie odbywa się z urzędu.”

Jak odzyskać gospodarstwo przekazane niewdzięcznemu dziecku?

W świetle orzecznictwa sądowego umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego są poza dotyczącymi zachowku obliczeniami (art. 993 i następne K.c.); można wartość przedmiotu takiej umowy uwzględniać w ramach zaliczenia na schedę spadkową (art. 1039 i następne K.c.).

Umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego skutkuje przeniesieniem prawa własności (art. 153 K.c.). W skład spadku (art. 922 K.c.) wchodzić może wyłącznie majątek spadkodawcy według stanu na czas otwarcia spadku, czyli na czas śmierci spadkodawcy (art. 924 K.c.); niezależnie od treści testamentu. Używając porównania: Gdyby ktoś w swym testamencie zapisał Pałac Kultury i Nauki lub coś innego, stanowiącego przedmiot cudzej własności, to takie postanowienie testamentowe byłoby prawnie bezskuteczne, ponieważ wykluczone jest objęcie testamentem przedmiotu cudzej własności. Można wyłącznie rozrządzać na wypadek śmierci swymi własnymi prawami majątkowymi (z prawem własności na czele).

Mama pani Elwiry mogłaby objąć testamentem dany przedmiot – zapewne jakąś część wartości wcześniej przekazanych praw majątkowych – gdyby odzyskała to, co przekazała. Skoro przekazane gospodarstwo rolne było składnikiem wspólności majątkowej małżeńskiej, to najwyżej mogłaby starać się o odzyskanie połowy wartości przekazanego przed laty majątku – z uwagi na regułę równych udziałów małżonków (art. 43 K.r.o.) we wspólności majątkowej małżeńskiej. Niewdzięczna córka, jako właścicielka, przez wiele lat zapewne dokonywała nakładów na przekazane jej gospodarstwo rolne, więc – w ramach uwzględniania takowych nakładów – zapewne realnie do odzyskania mogłaby być jedynie część z połowy (czyli z 50%) wartości wówczas przekazanego gospodarstwa rolnego.

Przepisy kolejnych ustaw o ubezpieczeniach społecznych rolników pozwalają na odzyskiwanie przez poprzednich właścicieli gospodarstw rolnych określonych praw majątkowych z powodu szczególnie niestosownych zachowań tego, komu przekazano gospodarstwo rolne; chodzi o rozwiązanie podobne do odwołania darowizny (art. 898 i następne K.c.). Jeżeli mama pani Elwiry została pozbawiona pomocy przez „następcę rolnika”, tu córkę, to można nie tylko powiadamiać opiekę społeczną oraz organa ścigania (np. z uwagi na art. 209 K.k.), ale również pomóc starszej pani w odzyskiwaniu jakiejś części przed laty przekazanych praw majątkowych.

Starsza pani mogłaby (pisemnie) zażądać zwrotu na jej rzecz określonych praw majątkowych oraz (w przypadku odmowy spełnienia jej żądania) pozwać właścicielkę danego gospodarstwa rolnego. Mogłaby udzielić pełnomocnictwa (art. 98 i następne K.c.) komuś z rodziny – przypadku osób z bliskiej rodziny możliwe jest udzielenie pełnomocnictwa w sprawie cywilnej (art. 87 K.p.c.).

Bez zmiany stanu prawnego odnośnych nieruchomości wykluczone jest, by starsza pani mogła w sposób prawnie skuteczny objąć swym testamentem jakikolwiek „fragment” przed laty przekazanego gospodarstwa rolnego.

Reasumując, są różne, potencjalne możliwości udzielenia pomocy mamie pani Elwiry oraz egzekwowania jej uprawnień. Należałoby opracować plan działania, w którego przygotowaniu pomogą odpowiednio dokładne ustalenia.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553
3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.